"Tutunamayanlar" Bir Çeviri Mi?

Sabri Gürses Yabancı film adları genellikle serbest çevirilir ve bazen insanı sersemletecek ölçüde değişik sonuçlar çıkar ortaya. İzlandalı yönetmen Dagur Kari'nin Voksne Mennesker adlı 2005 filmi Türkiye'de gösterime Tutunamayanlar adıyla girdi. Herhalde filme ad koyanlar, Tutunamayanlar adını filmin içeriğine bakarak koydular. Çünkü filmin uluslararası İngilizce adı Dark Horse olarak geçiyor. Özgün adın birebir çevirisi İngilizce Grown Up People (Yetişkin İnsanlar), film uluslararası dağıtıma girmeden önce İngilicede bu adla tanınıyormuş, 2005 Cannes festivalinde de bu adla oynamış, anlaşılan uluslararası dağıtımcı da filmin adını uyarlama gereği duymuş. Bu nedenle Türkçe adı koyanların film için (Tutunamayanlar adının bizdeki çağrışımlarından yola çıkarak) özgün adın içeriğine yakın bir ad bulmaya çalıştığını düşünebiliriz. Fakat, sorulabilecek olan soru şu: ünlü bir yapıtın adı çeviri olarak sunulabilir mi? Oğuz Atay'ın Tutunamayanlar adlı romanı filmin imgelemiyle örtüşen yanlara sahip olabilir, ama bir yapıtın adı çevrilirken bir başka yapıtın adı kullanılabilir mi? Bu bir çeviri sayılır mı, yoksa telif hakkı ihlaline mi girer?* * Bir yapıtın başka bir yapıtın adını kullanmasının örneği olarak, James Joyce'un Ulysses'i ünlü bir örnek. Joyce'un yapıtına bu adı vermesinin nedenlerinden biri de, Homeros'un yapıtına alaycı bir gönderme yapmaktı. Dolayısıyla bu kitabın Türkçeye İlyada değil de Ulysses adıyla çevrilmiş olması biraz şaşırtıcı, yapıtın bütün esprisini yabancılaştıran bir şey olmuş sayılabilir. Kuşkusuz benzerlik taşısa da, bu ünlü örnek yukarıdaki Dagur Kari'ye ait filmin adının Tutunamayanlar olarak çevrilmesini anlaşılır kılmıyor, çünkü hem telif hakkı ihlali sözkonusu değil, hem de Türkçeye çeviriyi yapıtın sahibi yapmıyor. Bu durum ancak Joyce Ulysses'i yazmış olsaydı ve Yunanca çevirmenleri Homeros'un yapıtını İngilizceye Joyce'un yapıtının yayımlanmasından sonra ve bu adla çevirselerdi benzer olurdu. Herhalde Joyce büyük, çok büyük öfkeye kapılırdı. Düzeltme: Yukarıdaki paragrafta geçen İlyada bir hata. Sn. Necmiye Alpay'a buna dikkat çektiği için teşekkür ederim. Ulysses, Odysseia'nın Latinceleştirilmiş hali. Dolayısıyla, Joyce'un yapıtı İlyada'ya değil, Odysseia'ya yönelik bir gönderme. Sonradan bakınca gördüm, Ahmet Cevat Emre Odysseia çevirisinde bu konuya bir yerde değiniyor: "Odysseus ismini Fransızlar Ulysse diye dillerine çevirmektedir. Yalnız Leconte de Lisle Odysseus suretinde transkripsiyonunu yapıyor. Pavlaki'nin Odisya transkripsiyonu sağlam hiçbir esasa dayanmaz." (Odysseia, 2. bsm., 1963, s. 50). A. Erhat ve A. Kadir çevirisinde, gördüğüm kadarıyla, buna ilişkin bir değinme yok. Kısacası, "Joyce'un Ulysses'i Homeros'un Odysseia'sına karşılık geliyor, bu adla çevrilebilirdi" argümanına karşı çıkabilecek bir şey söylenebilir: Ulysses Odysseia'nın İngilizcesi, İngilizceden çevrildiği için de özgün adı kullanılmalı. Yani, sanırım.