Çoğul Dizge Kuramı

Oktay Ertan ITAMAR EVEN-ZOHAR VE ÇOĞUL DİZGE KURAMI Itamar Even-Zohar çoğul dizge kuramının temelini 1978 yılında yayımladığı ‘The Position of Translated Literature Within the Literary Polysystem’ başlıklı makalesinde oluşturmuştur. Burada Even-Zohar çevirinin ulusal kültürlerin biçimlenmesinde önemli bir işleve sahip olduğunu belirtir ve çeviri edebiyatın ayrı bir edebi dizge olarak incelenmesi gerektiğini vurgular. Çeviri yazın ürünleri çevrilmiş yapıtların toplamı değil; yapısı ve işleviyle bir dizge olan metinler topluluğudur. 1987 yılında yayımladığı diğer bir çalışmasında Even-Zohar çoğul dizgede egemen olan durumun çevrilecek yapıtların seçimini belirlediğini saptamıştır. Buna göre çevirisi yapılacak metinler, yeni yaklaşımlarla aralarındaki uyuma göre ve erek edebiyatta görecekleri yeni işleve göre seçilirler. Çevrilecek yapıtın yeni bir işlev kazanması Even-Zohar’a göre üç durumda görülür: 1) Çoğul dizge henüz oluşmamışken veya yerleşme sürecinde iken. 2) Edebiyat çevresel etkilere açık ve güçsüz bir durumda iken. 3) Edebiyatta dönüm noktaları, bunalımlar veya yazınsal boşluklar yaşanırken. Even-Zohar çeviri eserin tüm çoğul dizgelere uyarlanabilecek bir tanımı olmadığını ve çeviri eser kavramının, içinde bulunduğu çoğul dizgenin işleyiş biçimine dayanarak belirlenmesi gerektiğini açıklar. Böylece çevirinin, yapısı ve sınırları kesin çizgilerle önceden belirlenmiş bir olay olmadığını ve kültür dizgesi içinde ilişkilere bağımlı bir etkinlik olduğunu anlıyoruz. Yeterlik ve eşdeğerlik gibi kavramların gerektiği gibi ele alınabilmesi için çoğul dizgesel konumlar hesaba katılmalıdır. Even-Zohar’a göre çeviribilimin gelişmesinin en önemli koşulu kültür-çoğul dizge ilişkisinin iyi incelenmesi ve özerk bir bilim dalı olarak çeviribilimin, dilbilim veya edebiyat kuramları içinde sınırlı kalmamasıdır. Çeviribilimin kültürü ve dizgeleri incelemesi gerektiği saptamasından başka Even-Zohar’ın tartışmaya sunduğu bir diğer görüşü kültür repertuvarının oluşmasıdır. Buna göre kültür repertuvarı dışarıdan alım ve aktarım olmak üzere iki şekilde oluşturulur ve bunlar birbirinden bağımsız değillerdir. Bunun nedeni yaratımın dışarıdan alım yoluyla gerçekleşebileceği düşüncesidir. Even-Zohar dışarıdan alımın çoğul dizgeye yararı olabileceğini anlatıyor ve salt özgünlük kavramının irdelenebilir bir olgu olduğunu; özgün gibi görünen bazı yapıtların aslında dışarıdan alım yoluyla yazına geçmiş olabileceğini ekliyor. (Zohar’a göre dil sadece iletişim ve etkileşim öğesi değildir, aynı zamanda göstergesel değerler taşır. Bu işlevi sayesinde dil, farklı grupların da kullanımıyla kültürel bir öğe, dolayısıyla ideolojik bir araç durumuna gelir. Aynı dili konuşan topluluklar arasında farklı şekillerdeki kullanımlar standart dille konuşulan dil arasında fark oluşmasına neden olur. Bu bakımdan popüler kültür ürünlerinin standart dille oluşturulmasının daha kısıtlı bir kitleye ulaşacağını, tersine, gündelik kullanıma daha yakın bir dil kullanımının ise daha geniş halk kesimlerine ulaşabileceğini söyleyebiliriz. ) Zohar kültür ürünlerinin kitlelere ulaşmasını Jakobson’un önerisinden faydalanarak şu kavramlarla açıklar: INSTITUTION REPERTOIRE PRODUCER CONSUMER PRODUCT MARKET Yukarıdaki kavramlar birbirine bağımlıdır, Zohar’ın ifadesiyle: ”TÜKETİCİ, ÜRETİCİ tarafından üretilen bir ÜRÜNü tüketebilir, önce bir PAZARın ve ürünün üretilebilmesi için REPERTUVARIn olması şarttır, bunlar da KURUM tarafından belirlenir, kısıtlanır veya kontrol edilir. Adı geçen öğelein hiçbiri tek başına bir görev üstlenemez, aralarında birden fazla bağlantılar vardır. ” REPERTUVAR: Belli bir ürünün tasarım ve üretim aşamalarında içinde oluştuğu kurallar ve maddelerdir. Yapım veya üretim aşamalarında repertuvarın etkin bir şekilde çalıştığından bahsedebiliriz. Bakım veya tüketim aşamalarında ise repertuvar pasif bir rol oynar. Bu iki duruma örnek olarak bir kişinin bir mesaj oluşturması, diğerininse bunu “deşifre etmesi” gösterilebilir. Repertuvar öğesinin toplmusal yaşamdaki rolü önemlidir; kısmen veya tamamen kabul edilmiş bir repertuvar olmaksızın toplum üyeleri birbirleriyle anlamlı ve tutarlı olarak iletişim kuramazlar. Diğer bir deyişle bu topluluğun, onları bir arada tutacak, ortak kabul gören bir çerçevesi olmaz. Zohar’a göre repertuvar kavramının yer almadığı bir toplum modeli yoktur ancak repertuvarların oluşumu zamana ve ismi bilinmeyen bireylerin birikimli davranış ve alışkanlıklarına dayanır. Bu nedenle repertuvarlar toplumun spontan üretimleri olarak görülürler. Zohar, repertuvarları üretenleri tam olarak saptayabilmenin zor olmasından dolayı bu görüşü yadsımamaktadır. Ancak tarihçiler belli repertuvarları somut veriler yardımı ile, kısmen de olsa, belli toplumlara atfedebilmektedirler. Ör: ”demokrasi” repertuvarını oluşturanların Atinalılar olduğu düşünülmektedir. Diğer yandan, belli repertuvarların kimler tarafından hangi zaman diliminde oluşturulduğunun açık bir şekilde belli olduğu durumlar da vardır. Bu repertuvarları oluşturan kişiler düşünce ve uygulama öncüleri olmuşlar, yeniliklerini dizge içerisinde uygulayabilmişlerdir. Ör: Almanca’da Luther, Gottsched ve Goethe; Rusça’da Lomonusov ve Puşkin. REPERTUVARIN OLUŞUMU VE KURUM: Kültürü yönetmeye veya kültürün kurallarını koymaya eğilimli kişiler veya kurumlar genellikle kültür repertuvarının oluşumunda da etkilidirler. Zohar, bu kişi veya kurumların yeni repertuvarlar oluşturmaya mı, yoksa mevcut repertuvarlara daha sıkı sarılmaya mı eğilimli olduklarının tartışılabilir bir nokta olduğunu belirtiyor. Diğer yandan, baskı kurmaya ve söz sahibi olmaya çalışanlar, istediklerini yeni bir repertuvar sunarak elde edebilirler. Repertuvar değişimlerinin veya “çekişmelerinin” gerçekleşmeye uygun olduğu koşullarda bu tür kişiler repertuvarın sadece tekrar etmesinde değil, yenilenmesinde de söz sahibi olabilirler. Belli repertuvarların ürünlerinin o ürünü ortaya koyan topluluğa özgül bir nitelik kazandırdığını ve buradan yola çıkarak sözkonusu topluluğun diğerlerinden “üstün” olduğunu düşünmek sık görülen bir davranış olagelmiştir. Bu düşünce “benlik duygusu” veya “birikimsel kimlik” kavramlarıyla açıklanabilir. Örneğin eskiden Araplar “d” sesini diğer topluluklardan farklı bir şekilde çıkardıklarını savunmuşlar ve kendilerini “Bu sesi bizden başka hiçkimse çıkaramaz. ” şeklinde yüceltmişlerdir. Yemekler, giysiler, kokular, bedensel özellikler ve mimikler veya tertip, temizlik, samimiyet gibi genel tercihlerin yukarıdakine benzer bir şekilde kullanıldığı örnekler vardır. ÜRÜN: Zohar “ürün” kavramı ile ortaya konmuş herhangi bir gösterge veya materyal topluluğunu, örneğin, bir davranışı, kasteder. Bu bağlamda herhangi bir etkinliğin herhangi bir sonucu bir “ürün” olarak değerlendirilebilir. Ontolojik bildirimine bakmaksızın ürün semiotik veya fiziksel olabilir; söz, metin, emek, bina, görüntü veya olay. Diğer bir deyişle ürün, kültürün ilgili bölümleri tarafından üzerinde uzlaşılan ve şekillenen bir öğe olarak kültürün somut bir yansıması durumuna gelir. Dolayısıyla kültür ürünü, kültür repertuvarı tarafından ortaya konan bir öğedir. ÜRÜN REPERTUVARA KARŞI: Repertuvar olmadan ürünler oluşturulamaz. Kimse belli bir ürün oluşturup bunun için ayrı ayrı kurallar koyamaz, özellikle üretim aşamasındayken. Yeni ürünler ancak halihazırdaki repertuvar içerisinde tasarlanıp oluşturulabilirler. Zohar’a göre buradan bir ürünün sadece içinde oluşturulduğu modelin yansıması olduğunu anlamamalıyız; repertuvar bu ürüne yeni ve önceden bilinen olmak üzere birden fazla olanak verir. Bu bağlamda ortaya çıkan ürün, kendisinden öncekilere benzer konumda veya tamamen farklı ve yeni konumda olmak üzere iki çizgi arasında kendine yer bulur. Buna ek olarak Zohar, edinç yetersizliğinden dolayı “hatalar” olabileceğini ve uygun pazar koşullarıyla bu hataların yeni repertuvar seçenekleri yaratabileceğinden bahseder ETKİNLİKLER VE ÜRÜNLER: Belli etkinliklerin veya “etkinlik alanlarının” neler tarafından oluşturulduğunu belirlemek zordur. Etkinlikler karmaşık olaylar zincirinden oluşur, bu nedenle farklı ürünlerin ortaya çıkmasına yol açabilirler. Ancak her ürünün kendine özgü bir mantığı vardır. Örneğin bankalar paraların saklandığı yerlerdir ancak gerçekte yaptıkları bir “finansal dönüşüm hizmeti”dir, banka gerçek anlamda para bassa bile durum değişmez. Zohar’ın bu konuda verdiği konuşma örneğini şu şekilde şemalaştırabiliriz: İletişim>Dil>Sözlü İleti>Ses Burada ses, sözlü iletinin yansıması görevindedir. Yine ortak kabulümüze göre sözlü iletiler düşüncelerimizin yansımasıdırlar ve düşüncelerimizi dil sistemi içerisinde oluştururuz. Bunun sonucunda iletişim ortaya çıkar. Bu dizinin açıklanmasında Zohar eğitim sistemi örneğini kullanır. Eğitime en çok önem veren okullarda bile öğrenciler amaç değildirler, eğitim kurumundan beklenen amaca hizmet edecek birer araçtırlar; amaç doğrultusunda bilgi edinmiş veya ortak değerleri benimsemiş bireydirler. Eğitimin başarısı okulların önceden belirlenen programı ne kadar değiştirmeden uygulayabildikleriyle ölçülür. Zohar’a göre edebiyat dizgesi, genel anlamda da güzel sanatlar gibi organize etkinlikler, buna benzer bir şema çerçevesinde değerlendirilebilir. Edebi etkinliklerin temel ereğinin bir “metin” meydana getirmek olduğu zamanlarda bile, bu “metin”lerin durumu yukarıdaki örneklerde yer alan “ses”lerin veya “öğrenci”lerin durumlarıyla paraleldir. Bu durum metinlerin önemsiz olduğu anlamına gelmez; ancak farklı seviyelerdeki metinler birer tüketim nesnesi olarak görülebilirler. Sözgelimi “edebiyat” sadece bir metin olarak çeşitli sanatsal öğeler içeren bir “öykü” oluşturmaz, bir etkinlik alanı olarak “metin”den daha fazla sayıda ürünler oluşturur. Toplum tarafından kabul görmüş bir “yazar” modelinin oluşumu bu üretime örnek olarak verilebilir. Durumdakine benzer yazarların, sıklıkla, söz sahibi olanların bir “mal”ı olduklarını, ancak içinde bulundukları modele uyarak yaratılan yeni repertuvarın önemli birer temsilcisi de oldukları düşünülebilir. Ayrıca “metin”ler Pazar içerisinde farklı şekillerde dolaşımlarını sürdürürler. Günlük kullanıma geçen metin alıntıları, olay aktarımları veya ders çıkarılabilecek bölümler bunlara örnektir. ÜRETİCİ: Üretici, repertuvarda tekrar eden veya “yeni” ürünlerde etkin bir şekilde görev yapan, ürünleri oluşturan kişidir. Tekrar eden ürünler görevlerini başarıyla yerine getirebilirken “yeni” ürünler yetersiz, dolayısıyla “pazarsız” kalma, erek veya kurum tarafından reddedilme tehlikeleriyle karşı karşıyadırlar. Diğer bir deyişle üretici olmanın temel şartı bir ürünü oluturmaktır. Üretici olmanın temel şartları yetenek ve meslek inceliği her kültürde üretici olmanın temel şartlarıdırlar, ancak yetenek seviyesi ve kabul gören repertuvardan sapma eğilimi büyük farklılıklar gösterebilmektedir. Üreticinin temel nosyonu o ana dek ürettikleri olmasına rağmen, olası ürünleri de önem kazanmaktadır. Bazı durumlarda önceden belirlenmemiş bireyler repertuvar oluşturabilirler. Örneğin bireyler etkinlikleriyle repertuvarı somut bir biçimde oluşturabilirler; öte yandan repertuvarı yönlendirme veya ona kural koyma konularında yetki verilmiş olabilirler. Genel anlamda entellektüeller ve özellikle yazarlar toplumun geneli tarafından repertuvar oluşturucu olarak belirlenmişler, hatta görevlendirilmişlerdir. Bu da onlardan, sonradan kabul görmeyecek olsalar bile yeni repertuvar oluşturmalarının beklendiği ve onlara bu konuda izin verildiği anlamlarına gelir. ÜRETİCİ VE ÜRETİCİLER: Üreticiler birey olarak yapabileceklerinin kısıtlılığı nedeniyle repertuvarda değişiklikler oluşturamazlar. Eylemleri bazı değişim etkileri taşıyor olsa bile isimleri bilinmez ve repertuvara yön veremezler. Öte yandan, diğer üreticiler tarafından benimsenen ve yeni pazarlar keşfetmekle yükümlü, yenilikçi üretimle uğraşan kişiler vardır. Bu kişilerin bir grup olarak verdikleri uğraş bazı durumlarda kendi ürünlerinin rastgele üreticiler tarafından ortaya konmuş diğer ürünlerle daha iyi rekabet edebildiği yeni “endüstri”lerin ortaya çıkmasına sebep olur. Zohar’a göre tarih boyunca şu gruplar başarıyla kurumlaşmışlardır: politikacılar, kanun çıkaranlar, din görevlileri ve kiliseler, entellektüeller, sanatçılar, bürokratlar vs. TÜKETİCİ VE TÜKETİCİLER: Tüketici, önceden üretilmiş bir ürünü alarak repertuvar içerisinde edilgen olarak yer alan kişidir. ”Edilgen olarak yer almak”, ürünle repertuvar arasındaki bağlantıları kişisel artalanıyla kurmak anlamına gelir. Günlük kullanımda “anlamak”, ”ne hakkında olduğunu bilmek” veya “deşifre etmek” gibi kavramlarla ifade edilir. Önceden bilinen ürünlerle karşılaştığında tüketicinin işi kolaydır, ancak “yeni” bir ürünle karşılaştığında anlama eyleminin gerçekleşmesi için uyum göstermek veya yeniden öğrenmek zorundadır. Her birey repertuvar içerisinde doğal bir üretici ve tüketicidir. Ne var ki anlama işleminin gerçekleşmesi için gereken bağlantıların kurulması ile üretmek için gereken analiz ve sentez işlemleri aynı yoğunlukta değildir. Bu sebepten dolayı birçok ürünü kolayca kavrayabilen bir üretici aynı yoğunlukta bir metin üretemeyebilir. Ortalama tüketiciler aynı ürünü alan birkaç kişi değil, bir ürünün var olup olmamasını belirleyecek bir yaptırım ağıdır. Sözü geçen bu ağ gerçekte pazardır. Sanal veya gerçek bir ürünün değerlendirmesi, oluşturduğu etkileşim bağlamında kolayca yapılabilir. Diğer yandan böylesi bir ürün anonim bir gerçek veya muhtemek tüketim kitlesine sunulduğunda, başarı ölçütleri büyük farklılıklar gösterebilir ve beklenen etkinin ne ölçüde gerçekleştiğinin saptanabilmesi zorlaşabilir. KURUM: Kurum, kültürün kontrol edilmesinde yer alan etkenlerin ortalamasıdır. Normları yöneten; bazılarına izin verip bazılarını reddeden kurumdur. Kurum aynı zamanda üreticileri ve aracılarını ödüllendirir veya cezalandırır. Uzun dönemde hangi modellerin toplum tarafından benimseneceğini kurum belirler. Basit anlamda kurum, pazara benzer bir şekilde, toplumsal güçlerle kültür repertuvarlarının arabulucusu olarak görülebilir. Ancak pazardan farklı olarak kurum uzun süre boyunca geçerli olabilecek kararlar verme yetkisine sahiptir. Zohar burada sadece uzun süren bilişsel etkinlik olarak “birikimsel bellek”ten değil, aynı zamanda nesilden nesile aktarılan ve tekrarlanan bir repertuvardan söz ettiğini vurguluyor. Yönetimin birer parçası olarak kurumun göze çarpan üyeleri resmi aracılardır. Örneğin, eğitim bakanlığı gibi eğitim repertuvarıyla ilgilenen bütün aracılar, diğer yönetim kademeleri ve akademiler, eğitim kurumları, basın ve bunlar gibi aracılar merkezi kurumlar gibi işlevler yerine getirebilirler. Ancak Zohar kurumların repertuvarı sadece kollayan ve tekrar ettiren öğeler olarak algılanmasının tek yönlü bir bakış açısı olabileceğini vurguluyor; kurumlar repertuvar üreticilerine destek verebilirler. Böylesi karmaşık bir yapı, doğal olarak, uyum içinde çalışan ve bütün tercihlerini yerine gertiren homojen bir yapıyı ortaya çıkarmaz. Kurum içindeki gruplar arasında daha baskın olabilmek, dolayısıyla kurumun merkezinde olmak ve kararlar veren bir duruma gelebilmek için çeşitli çekişmeler yaşanacaktır. Ancak kültür çeşitliliği bakımından, aynı anda farklı kurumlar dizgenin farklı noktalarında aynı anda işlerliklerini sürdürebilirler. Örneğin, belli bir repertuvar merkezi konuma, okullara, kiliselere ve bunlara benzer organize etkinliklere ulaşmayı başarmış olsa bile sözü geçen yerlerdeki bireyler, repertuvarı oluşturanların kabul edemeyeceği eski normlara bağlı olabilirler. Bu nedenle kültür içerisinde “kurum” birleşik değildir; herhangi bir kademede hernangi bir aracı tarafından verilen kararlar, kurumun ilgili bölümünün düzenleme ve kısıtlamalarına tabidirler. Tüketim gibi üretimin doğası da kurum tarafından yönetilir, başarısı dizgenin diğer öğeleriyle kurabildiği bağlantılarla ölçülür. PAZAR: Pazar, kültür repertuvarının satılıp alınmasında rol oynayan etkenlerin ortalamasıdır. Kuruma benzer bir şekilde pazar da üreticinin ürününü erek kitleyle buluşturma işlevi görür; bu noktada üretici girişimlerinin başarıyla sonuçlanmasından yükümlüdür. Pazarın olmadığı koşullarda kültür repertuvarının taban yapması ve kendini geliştirmesi çok zordur. Etki alanı genişledikçe repertuvarın belirlenen doğrultuda ilerlemesi olasılığı artar. Pazar kendisini sadece alan-veren ilişkisinin hakim olduğu okul, kulüp gibi kurumlarda değil, semiyotik değişim içerisinde yer alan bütün kurumlarda gösterir. Tüketim çeşitlerini kurum yönlendirirken üretim maddelerinin fiyatlarının belirlenmesi ve bu ürünlerin başarılarının değerlendirilmesi pazarın görevleridir. Zohar, sosyo-kültürel gerçeklikte kurum ve pazarın işlevlerinin aynı uzam içerisinde kesişebileceklerini belirtir ve buna örnek olarak edebiyat “otoritelerinin” hem pazarın, hem de kurumun işlevlerini yürüttüklerini belirtir.